Bankisto dil Povri

Cayare la Nobel premio di paco adjudikesis a Mohammad Yunus ed lua kreuro, la «Gramin» Banko di Bangladesh. La komitato di Nobel premio di paco selektis Sr-o Yunus ek cirkume 200 altra personi en politikala, religiala, ed altra feldi en la tota mondo. La «Gramin» Banko helpabas ordinara populo ekirar de indijego per recevar mikra-kredito quan li uzas en mikra komerco-projeti o mestieri por ganar sua vivo-moyeno.

Qua esas ta unika bankisto de Bangladesh? Il nomesas bankisto dil povri ed la viro qua helpis milioni de populi elevar su de absoluta povreso ed ameliorar sua situeso per mikra-skala prestaji. Profesoro Yunus esis skolestro di ekonomiko en la universitato di Chittagong en Bangladesh. Il volis extirpar povreso ed laboris por lo dum la pasinta 30 yari. Il anke esas honorizita kom iniciinto dil koncepto di mikra-kredito qua donas prestaji al povra personi por komencar lia propra revenuo-genitanta aktivesi.

Dum la famino ye 1974 en Bangladesh, Prof-o Yunus ed kelka studenti vizitis ula vilajo. Ibe li renkontris muliero qua restis en povreso sur afero di kelka centi. Elu facis bambua tabureti, ma ne povis pagar la equivalanta di 20 usana centi por komprar bambuo. Elu mustis pruntar la materio de la bambuo vendisto, lore mustis vendar la tabureti ad la sama vendisto ye preco quan il impozis. Tale la muliero profitis nur 2 centi po dio. Prof-o Yunus ed un studento trovis 42 personi en simila situeso en ta vilajo. Kande ilu sumigis la tota pekunio li bezonis, olta esis cirkume 27 dolari. Il shamis ke esis membro di socio qua ne povas provizar mem 27 dolari ad 42 laborema ed habila homi. Ilu prestis la pekunio ad li, dicante ke li darfas satisfacar la debaji kande li povus. Yunus demandis helpo de altra bankisti, ma li esis skeptika pri la kapableso di tante povra personi retro-donar la pekunio.

Fakte, Yunus recevis singla cent, do il iris ad altra vilaji ed agis simile, sempre recevante la tota pekunio il prestis. Ma la banki ankore ne helpis lu.

Tale ilu komencis lua propra banko en 1976. La vorto «gramin» od «grameen» signifikas rurala. Ta banko nun havas plu kam du mili filiali en multa vilaji en Bangladesh, kun plu kam 6,5 milioni debanti ed la majoritato esas mulieri. «Gramin» Banko ofras kredito sen postular acesora garantiajo. Ol funcionas per bankala sistemo fondita ye reciproka fido, responsiveso, parto-prenado, ed kreiveso.

Ret-situo dil «Gramin» Banko en l' Angla: http://www.grameen-info.org/

Neandertala Homi

Kelka dii ante nun che la televiziono me spektis emiso pri homo neandertala. Raportesis pri la granda esforci asemblar la tota neandertala skeleto ed quan ta skeleto revelas pri la granda misterio -- pro quo li extingis ed ni vivas?

Neandertala homi havis forta korpi, kun muskuloza manui plu forta kam moderna homi. Li anke esis kurta ed grosa, kun tenua tayi. Tal adaptaji helpis li bone funcionar dum chasado tre proxime a vildi per uzar pezoza manuo-lanci en densa foresti. Lo anke protektis lu de la koldega vetero.

Altra rikonstrukturo montris ke la neandertalo havis granda cerebro kam moderna homo kun tote developita «neocortex» od celebral nov-kortico, la dorsala regiono dil cerebral kortico partikulare granda en mamiferi ed la maxim recente evolucionita parto dil cerebro.

Rikonstrukturo dil voco-aparato montras ke neandertalo povabus parolar ma kun alta tonala voco, ed anke es posibla ke lu naz-parolis.

Inquesto dil osti ye l'interna oreli montras ke neandertalo ne esas tam ajila kam mem plu primitiva homi. Universala regulo inter omna speci esas ke quante plu akrobatema ula speco esas, tante plu larja es la disto inter l'osti di lua interna oreli. Moderna homi esas plu ajila kam sive neandertali sive altra pre-iranta homala speci.

Fine l'informo-emiso emfazigis la klimato-chanjo ye la tempo dil extingo di neandertali. Esis glacio-epoko dum mili-yari, ed la vetero restis koldega ma divenis plu sika. La foresti en qui la neandertali adaptesis por chasado remplasesis da libera planaja lando.

Moderna homi esis plubone adaptita por chasado en tala plan-landi pro ke li esis adaptita por kurar. Segun la informo-emiso, li anke posedis lanco-lansilo nomita «atlatl» qui donas al moderna homi lev-povo di adjuntita brakio-disto dum ke li eklansis lia lejera lanci.

Quankam la neandertali havis granda cerebro ed voco-aparati, semblas posibla ke esis difero ye la konocala ed komunikala kapablesi inter li ed moderna homi. Inteligenteso ed linguo-povo kapabligis moderna homi esar flexebla por adaptar a preske omna klimati. Se neandertali esis tam flexebla li ankore vivabus. Semblas ke la tekniko pri «atlatl» lansilo ne esis atingebla da li.

Alegesis ke direta konfronto inter la du homala speci -- neandertala homi ed «cro magnon» homi -- ne esis necesa por kauzigar l'extingo di neandertali. La plu muskuloza korpo di neandertalo bezonis multa kalorii, ed lo ne esas avantajo dum famino. Lua adapteso al proxime chasado implikis ke lua extenseso diminutis kande la foresti desaparis. Konseque neandertala populo diminutabis ed fragmentigesis. Extingo dil populo esis ne-evitebla.

Tamen esas unike homala traito por funcionar extere nia fizikal adaptaji od limitaji. Neandertali mustis esar kondamnita de ula min kapabla traiti por adaptar al chanji en lia cirkumaji.

Ta artikleto es tradukuro segun reto-blogo* da Stephen Gordon, ma me anke spektis la sama televiziono-emiso ed volis skribar pri to.

Tropiko: Ka nasko-loko, museo od amba?

Kande exploristi inquestis la mondo dum la pasinta yarcenti li pondereskis pri enigmato: quante plu fora del tropiko on voyajas, tante poke diferanta speci di planti ed animali on trovas. Ka lo esas pro ke multa speci naskis en tropiko, od nur pro ke olda speci povas persistar ibe plu longa kam le nova? En altra vorti ka tropiko es nasko-loko por diverseso dil speci o muzeo?

Un grupo di paleontologiisti studiis granda grupo di maral animal-speci quale ostri, musli, petonkli ed altra bi-valva moluski. Tria-quarimo di tala aktual animal-speci genitesis en la tropiko ed difuzis vers l'alta latitudi; nur quarimo genitesis ye l'alta latitudi, la ciencisti recente raportis en la revuo Science. Fosilo-traci di ta animali montris ke dum la pasinta 11 miliono yari duopla nombro di speci genitesis en la tropiko kompare ad ti qui havis origino en altra regioni.

Tradukuro segun artikleto da Randolph E. Schmid publikigita en jurnalo The Examiner.

Medicinal Informajo

Inquestado di serpento-veneno povus helpar ti qui sufris de cerebro-vaskulala stroko.

Cerebro-vaskulala stroko esas subita perdo di cerebral funciono igita da obstrukteso od rupto di vaskulo al cerebro, karakterizita da perdo di muskulala direktado, diminuteso od perdo dil koncio, vertijo, ne-klara parolado, od altra simptomi qui varias kun la severeso dil domajo en la cerebro.

Multa inquesto-centri en diversa parti dil mondo partoprenas studiar anti-koaguligada drogo qua trovesas en veneno di Malayana vipero (Calloselasma rhodostoma). Kompozanto en la veneno uladie povus salvar vivo di viktimi di stroko. Purigita fraciono di vipero-veneno nomita ancrod o Viprinex ja uzesis en Europa ed Kanada dum la pasinta duadek yari por restaurar sango-fluo en maladi qui sufras de certena kategorio di sango-cirkuladala maladesi. Ancrod similesas t-PA (angle: tissue plasminogen activator) qua dissolvas emboli ed restauras sango-fluo en vaskuli.

Ciencisti kredas ke ancrod povus provizar medicinal benefico dum la unesma sis hori de pos la stroko. Ta permisas tri hori plusa kam t-PA, qua mustas donesar dum tri hori pos la stroko.

Frua probi esas kurajiganta. Se ancrod povus uzesar sekure la plusa tempo salvus la parolo-povo, movebleso, ed muskulo-povo di multega maladi.

Nov Epoko di Deskovrado en Exter-terala Spaco

Ye agosto la Uniono Internaciona Astronomiala decidis ke esas nur ok planeti en nia sunala sistemo. Astronomisti decidis ke Pluto ne plus esas planeto, ma esas klasifikita kom nano-planeto.

La nova sistemo definas planeto esar sferala objekto qua cirkumiras la suno ed dominacas lua orbito-vicinajo. Nano-planeti anke esas sferala ed cirkumiras la suno ma ne esas la chefa objekti en lia vicinaji. Altra nano-planeti esas:
1. Ceres qua esas nun konocata maxim granda asteriodo -- mikra rokoza objekto inter la orbiti di Marso ed Jupitero.
2. Mikra astro-objekto olim nomita 2003 UB313 od Xena, nun oficale nomata Eris dal Uniono Internaciona Astronomiala ye la pasinta merkurdio. Eris esas la nomo dil anciena greka deino di kaoso e disputo. Olua satelito anke havas oficala nomo: Dysnomia.

Pluto esas la maxim misterioza planeto inter la olima non planeti. Nula spaconavo flugabis proxime Pluto. Cayare, spaconavo di NASA nomita New Horizons komencis olua non-yarala voyajo a Pluto. En 2015 ol esos en orbito cirkum la nano-planeto.

Nova metodo per DNA povus salvar cetacei

Ciencala Frontiero

Experti pensas ke nova metodo per DNA povus salvar cetacei.

Australiana ciencisti dicis ke analizar l'extera epidermo di certena cetacei povus determinar lia evo. Tala tekniko povus invalidigar argumentado por mortigar li.

Profesoro Peter Harrison esas membro dil grupo ye Southern Cross University Whale Research Center. Lua verko esis eminenta en la ciencala revuo Nature dum la pasinta monato. Il dicis ke nova metodo por determinar l'evo fondesis ye extraktar DNA de la pelo-squamo di baleni (Megaptera novaeangliae) ed observar strukturi nomita telomerei* qui sidas ye la fino di kromosomi. Telomerei* kurteskas dum la vivo-tempo di multa speci di animali ed Harrison esperas ke li povus uzesar por determinar quante la cetacei evas.

Harrison dicis ke la grupo di ciencisti qua kunlaboras kun profesoro Scott Baker dil universitato di Oregon, Usa, konstatabis ke la genetikala serio di telomerei* di baleni similesas ta di homi ed altra animali. La sequanta pazo, Il dicis, esas determinar quale la longeso dil telomerei* diminutas dum tempo-pasado per uzar specimeni dil epidermo di 100 livanta cetacei di qui savesas quante li evas, ed ta informajo rezidas che la Centro.

La nuna metodo por determinar evo di cetacei esas per extraktar lia denti. Ma baleni ne havas denti, do la nura moyeno konjektar lia evo esis fotografar li singla yaro, o dissekar mortita baleno.

Ciencisti dicas ke ni urjante bezonas ula nova metodo pro ke dum the pasinta yaro la Japoniana industrio di cetacei chasado deklaris ke lu projetas kaptar plu multa minke-cetacei por ciencala inquestado. La kapto anke inkluzos speci di baleni ed altra cetacei. Japonia alegas ke augmentar la kapto esas necesa por kolektar specimeni por determinar la grupo-strukturo di cetacei.

Segun la vorti di Peter Harrison, esas plu bona savar aproxime l'evo di livanta cetaceo kam la preciza evo di mortita cetaceo.

L'ermita Matematikisto

Quo povas igar ulu deturnar su de famo, honoro, multa pekunio ed omna por qua lu laboris? Pos plura yari di laboro, Sro Grigorio Perelman de Santa Peterburg, Rusia, solvis un ek la maxim tentanta questioni matematikal - la cent yari evanta konjektajo di Poincare - ed nun evanta 40 yari ilu semblante decidis ke lo suficas.

Ye la 25ma Internaciona kongreso di matematikisti en Madrid, esis anuncita ke Perelman esas un ek la gananti dil Fields medalio qua konsideresas tam granda honoro en matematiko kam la Nobel premio. Lua prodajo facis ilu elektebla por la un miliono dolari premio qua esis ofrita da la Clay matematikal instituto di Cambridge, Massachussetts en yaro 2000. Ma il ne esis en Madrid, ed adminime nun-tempe la pekunio ne interesas lu. Anke Ilu refuzis plura inviti retro-irar al Usa por facar lektoro-turo, ed livis sua ofico ye la Steklov instituto di Santa Peterburg.

La konjektajo di Poincare relatas ad konektiveso ed la difero inter objekti qui povas esar ri-formita aden sferi ed ti qui ne povas esar formita tal-maniere. Por exemplo, objekti qui havas truo, quale doughnut-i (en l'Angla patuazo*), ne havas tala traito. Havar solvuro dil konjektajo ne efektigas multe la homala kulturo, od nia vivo-maniero -- ma multa populi suspektas ke uladie ulo facos bon uzo di ta solvuro.

Semblas ke la solvuro ipsa esas la premio, ta qua kontentigas, la maxim importanta laboro vivala. Quon pluse dicar od igar? Quo esas pekunio, od famo, avan lo?

Se lu aceptus la Fields adjudikajo, ilu divenus publika persono -- en sua propra vorti, sive favorato sive politikisto.

Matematiko ne esas diciplino fondita ye experienco quale skribar romano, ed kelka di fekundega matematikisti facis lia maxim importanta verki kande li esis ankore tre yuna. La olima profesoro Perelman evanta 40 yari esas quale Methusela. On dicas ke ilu juas rekoltar manjebla fungi. Ta esas konvenanta solitara aktiveso, ma en naciono de 145 milioni, lo esas juita da 144 milioni, do ta informajo ne montras multa a ni.

La foliaro di birk-arbori balde chanjos sua kolori en boski ye la suburbo di Santa Peterburg, ed en la okuli di mento, ad minime, esas posibla imaginar ke Sro Perelman ped-iros ibe, sola kun lua pensaji. Un vivo ne charjanta per vanitato od material aspirado, od nune, mem ambicio -- nur matematiko, ed korbo plena di fungi.

Tradukuro segun artiklo publikigita en la diala jurnalo The Sun (Usana) di kelka dii ante nun.

Progression of Thought

New Idea / thought => language => metaphor => comprehension => learn something new