Tuesday, November 07, 2006

Neandertala Homi

Kelka dii ante nun che la televiziono me spektis emiso pri homo neandertala. Raportesis pri la granda esforci asemblar la tota neandertala skeleto ed quan ta skeleto revelas pri la granda misterio -- pro quo li extingis ed ni vivas?

Neandertala homi havis forta korpi, kun muskuloza manui plu forta kam moderna homi. Li anke esis kurta ed grosa, kun tenua tayi. Tal adaptaji helpis li bone funcionar dum chasado tre proxime a vildi per uzar pezoza manuo-lanci en densa foresti. Lo anke protektis lu de la koldega vetero.

Altra rikonstrukturo montris ke la neandertalo havis granda cerebro kam moderna homo kun tote developita «neocortex» od celebral nov-kortico, la dorsala regiono dil cerebral kortico partikulare granda en mamiferi ed la maxim recente evolucionita parto dil cerebro.

Rikonstrukturo dil voco-aparato montras ke neandertalo povabus parolar ma kun alta tonala voco, ed anke es posibla ke lu naz-parolis.

Inquesto dil osti ye l'interna oreli montras ke neandertalo ne esas tam ajila kam mem plu primitiva homi. Universala regulo inter omna speci esas ke quante plu akrobatema ula speco esas, tante plu larja es la disto inter l'osti di lua interna oreli. Moderna homi esas plu ajila kam sive neandertali sive altra pre-iranta homala speci.

Fine l'informo-emiso emfazigis la klimato-chanjo ye la tempo dil extingo di neandertali. Esis glacio-epoko dum mili-yari, ed la vetero restis koldega ma divenis plu sika. La foresti en qui la neandertali adaptesis por chasado remplasesis da libera planaja lando.

Moderna homi esis plubone adaptita por chasado en tala plan-landi pro ke li esis adaptita por kurar. Segun la informo-emiso, li anke posedis lanco-lansilo nomita «atlatl» qui donas al moderna homi lev-povo di adjuntita brakio-disto dum ke li eklansis lia lejera lanci.

Quankam la neandertali havis granda cerebro ed voco-aparati, semblas posibla ke esis difero ye la konocala ed komunikala kapablesi inter li ed moderna homi. Inteligenteso ed linguo-povo kapabligis moderna homi esar flexebla por adaptar a preske omna klimati. Se neandertali esis tam flexebla li ankore vivabus. Semblas ke la tekniko pri «atlatl» lansilo ne esis atingebla da li.

Alegesis ke direta konfronto inter la du homala speci -- neandertala homi ed «cro magnon» homi -- ne esis necesa por kauzigar l'extingo di neandertali. La plu muskuloza korpo di neandertalo bezonis multa kalorii, ed lo ne esas avantajo dum famino. Lua adapteso al proxime chasado implikis ke lua extenseso diminutis kande la foresti desaparis. Konseque neandertala populo diminutabis ed fragmentigesis. Extingo dil populo esis ne-evitebla.

Tamen esas unike homala traito por funcionar extere nia fizikal adaptaji od limitaji. Neandertali mustis esar kondamnita de ula min kapabla traiti por adaptar al chanji en lia cirkumaji.

Ta artikleto es tradukuro segun reto-blogo* da Stephen Gordon, ma me anke spektis la sama televiziono-emiso ed volis skribar pri to.

Wednesday, November 01, 2006

Tropiko: Ka nasko-loko, museo od amba?

Kande exploristi inquestis la mondo dum la pasinta yarcenti li pondereskis pri enigmato: quante plu fora del tropiko on voyajas, tante poke diferanta speci di planti ed animali on trovas. Ka lo esas pro ke multa speci naskis en tropiko, od nur pro ke olda speci povas persistar ibe plu longa kam le nova? En altra vorti ka tropiko es nasko-loko por diverseso dil speci o muzeo?

Un grupo di paleontologiisti studiis granda grupo di maral animal-speci quale ostri, musli, petonkli ed altra bi-valva moluski. Tria-quarimo di tala aktual animal-speci genitesis en la tropiko ed difuzis vers l'alta latitudi; nur quarimo genitesis ye l'alta latitudi, la ciencisti recente raportis en la revuo Science. Fosilo-traci di ta animali montris ke dum la pasinta 11 miliono yari duopla nombro di speci genitesis en la tropiko kompare ad ti qui havis origino en altra regioni.

Tradukuro segun artikleto da Randolph E. Schmid publikigita en jurnalo The Examiner.

Bela Mondo Plena De Enigmati

  www.rimegame.com "Rime" esas ludo-programo pri la acepto di perdo. Dum interviuvo en la yaro 2014, Raúl Rubio Munárriz...